Do drugiej wojny światowej Bieszczady pozostawały w cieniu wyższych, rozleglejszych i bardziej różnorodnych pasm Karpat Wschodnich, chociaż już w 1934 roku dr Mieczysław Orłowicz zachęcał turystów: Jedźcie w Bieszczady Zachodnie! Wybitny krajoznawca i popularyzator turystyki, wskazywał przy tym na szczególne walory krajobrazowe tych gór. W szczególności zwracał uwagę na połoniny i wspaniałe bukowe lasy, które zasługiwałyby na baczniejszą uwagę naszych przyrodników. Postulat dr Orłowicza doczekał się realizacji dopiero w drugiej połowie XX wieku , kiedy w obszarze Polski znalazła się tylko niewielka część Karpat Wschodnich. Góry te stały się wówczas obiektem fascynacji przyrodników i turystów, którzy uznali, że należą one do najcenniejszych przyrodniczo obszarów w kraju, godnych ochrony.
Starania o utworzenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego rozpoczęły się w latach 50. XX wieku wraz z początkiem eksploracji turystycznej i naukowej. Już w 1955 r. Komisja Turystyki Górskiej ZG PTTK na wniosek Władysława Krygowskiego wysunęła propozycję utworzenia Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Pierwsze konkretne propozycje zawierały artykuły zoologa i ekologa Władysława Grodzińskiego w „Wierchach” z 1956 roku oraz briologa Stanisława Lisowskiego w „Chrońmy przyrodę ojczystą” z 1957 roku. Pierwszy projekt parku narodowego w Bieszczadach obejmował grupę najbardziej typowych i wysokich Bieszczadów (Tarnica, Halicz. Krzemień, Bukowe Berdo, Rozsypaniec, Szeroki Wierch) , wraz z przyległymi lasami o łącznej powierzchni około 76 km2. Lisowski również wskazywał konieczność objęcia ochroną głównego pasma połonin, lecz bez leśnej otuliny. Dodatkowo proponował włączenie do parku lasów w dolinie Górnej Solinki. „Puszczę Bukową” w dolinie Moczarnego zaliczył do najbardziej pierwotnych lasów tego typu w kraju, podobnie jak Mieczysław Orłowicz ćwierć wieku wcześniej. Dwuczęściowy park według propozycji poznańskiego botanika miał obejmować łącznie 4800 ha. Projekty obu przyrodników trafnie wskazały najcenniejsze pod względem przyrodniczym obszary, które należało objąć ochroną. Dzięki tym pierwszym przyrodniczym eksploracjom w latach 1958-1959 utworzono cztery rezerwaty przyrody: dwa leśne („U źródeł Solinki”, „Wetlina”), florystyczny („Przełom Solinki”) i torfowiskowy („Wołosate”). Mimo apelu Grodzińskiego, że nie czas na dyskusje i pytania, czy warto chronić Bieszczady, trzeba natomiast rozważyć co i jak w nich ochraniać, debaty dotyczące utworzenia Bieszczadzkiego Parku Narodowego toczyły się przez następne kilkanaście lat. Postulaty dotyczące potrzeb ochrony bieszczadzkiej przyrody, były przeciwstawiane projektom zagospodarowania określonym w Uchwale Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów w sprawie zagospodarowania rejonu Bieszczadów z 1959 roku. W tzw. uchwale bieszczadzkiej określono, że wiodącą gałęzią w regionie powinna być gospodarka leśna, natomiast towarzyszącymi gospodarka wodna i turystyka.
W związku z tymi sporami kolejne projekty parku narodowego różniły się w założeniach wielkością powierzchni i przebiegiem granic. W 1961 r. Hubert Bodnar przedstawił koncepcję Komitetu Zagospodarowania Ziem Górskich PAN. Korzystny ze względów przyrodniczych projekt, obejmował 12000 ha w tym cały masyw Tarnicy, Krzemienia i Halicza oraz źródliskową części doliny Sanu. W dniach 16-18 czerwca 1966 r. w Ustrzykach Górnych Komisja Ochrony Przyrody Polskiego Towarzystwa Leśnego przy pomocy Oddziału Przemyskiego PTL zorganizowała konferencję, gdzie zaprezentowano konkurencyjny pomysł zreferowany przez Adama Urbańskiego. Zgodnie z projektem, w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego o powierzchni 7 544 ha miały się znaleźć najbardziej interesujące pod względem naukowym, krajobrazowym i turystycznym obszary Bieszczadów Zachodnich, obejmujące grupę połonin Szerokiego Wierchu i Tarnawy, Bukowego Berda, Krzemienia i Halicza po Rozsypaniec i Kińczyk Bukowski wraz z otaczającymi je pasmami lasów oraz eksklawa Połoniny Caryńskiej. W sesji wzięli udział przedstawiciele zainteresowanych ośrodków naukowych w Lublinie, Krakowie, Poznaniu i Warszawie, delegaci właściwych organów terenowych rad narodowych, administracji lasów państwowych oraz organizacji turystycznych. Jak zapisano w sprawozdaniu: w wyniku obszernej dyskusji projekt PTL został przyjęty przez uczestników jednogłośnie z małymi poprawkami. Uwzględnia on w szerokiej mierze postulaty naukowe i społeczne, jest ekonomicznie uzasadniony i nie powinien stwarzać kolizji z wymaganiami gospodarki leśnej w Bieszczadach. Przygotowanąprzez PTL dokumentację wraz z memoriałem uzasadniającym pilną potrzebę utworzenia Bieszczadzkiego Parku Narodowego przekazano Ministrowi Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego w 25. XI. 1966 r. W 1967 roku propozycja PTL została przedstawiona w formie artykułu w trzecim tomie „Problemów Zagospodarowania Ziem Górskich” przez Stanisława Smólskiego, zasłużonego dla ochrony przyrody i leśnictwa członka Polskiego Towarzystwa Leśnego. Mimo szerokiego konsensusu i poparcia projektu ze strony różnych środowisk, projekt nie zyskał akceptacji na szczeblu centralnym. Pierwotna koncepcja PTL była stopniowo okrawana między innymi ze względu na szerokie plany budowy bazy turystycznej i rekreacyjnej.
Przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego był też okresem intensywnej naukowej eksploracji terenów przyszłego parku narodowego. Monograficzne opracowania lasów Kazimierza Zarzyckiego, łąk i pastwisk Adama Pałczyńskiego, bioty porostów Kazimierza Glanca i Zygmunta Tobolewskiego, flory roślin naczyniowych Adama Jasiewicza, mchów Stanisława Lisowskiego, mykobioty Stanisława Domańskiego, fauny Zbigniewa Głowacińskiego i Zbigniewa Witkowskiego oraz liczne artykuły naukowe, przynosiły nowe informacje o kolejnych walorach wymagających pilnej ochrony. Szczególnym podsumowaniem badań faunistycznych prowadzonych w Bieszczadach przez kilkudziesięciu zoologów był siedemnasty bieszczadzki tom Fragmenta Faunistica z 1971 roku zawierający 21 artykułów dotyczących: dżdżownic, pijawek, pająków, prostoskrzydłych, koliszek, chrząszczy, galasówek, mrówek, chruścików, muchówek, minogów i ryb.
Bieszczadzki Park Narodowy został ostatecznie utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów (Dz.U. nr 31, poz. 179) w dniu 4 sierpnia 1973. W ówczesnych granicach objął wyższe partie głównych masywów (Kińczyk Bukowski, Rozsypaniec, Halicz, Kopa Bukowska, Krzemień, Bukowe Berdo, Tarnica, Szeroki Wierch) oraz szczytowe partie odosobnionego pasma Połoniny Caryńskiej. Powierzchnia Parku wg rozporządzenia wynosiła 5 955,35 ha, przy czym faktyczna pomierzona na gruncie wynosiła 5 725,47 ha, w tym 4163,79 ha lasów, 1482,3 ha połonin i 79,38 ha gruntów rolnych. Nie znalazła się w Parku charakterystyczna dla Bieszczadów „kraina dolin” ani żadna z osobliwych dolin przełomowych. Poza Parkiem znalazły się też najwartościowsze ostoje zwierzyny puszczańskiej. Pierwszym dyrektorem został inż. Zbigniew Tym, który wcześniej od 1 listopada 1971 roku był zastępcą dyr. Tatrzańskiego Parku Narodowego d/s organizacji BdPN z siedzibą służbową w Pszczelinach.
Wkrótce po powstaniu Bieszczadzkiego Parku Narodowego został przygotowany pierwszy projekt powiększenia do 30 tys. ha, bazujący na waloryzacji przyrodniczej, opracowanej w Zakładzie Ochrony Przyrody PAN autorstwa prof. Stefana Michalika. Po kilkunastu latach ten sam autor sporządził kompromisowy projekt powiększenia parku do około 20600 ha – uwzględniający tzw. „racje gospodarcze.
Mimo starań przyrodników do powiększenia Parku doszło dopiero w okresie przemian społeczno-ustrojowych w latach 1989 i 1991. Po raz pierwszy BdPN poszerzono o tereny pasma granicznego, zlewnię górnego Halicza, obszar wokół Połoniny Caryńskiej i oraz szczytowe partie Połoniny Wetlińskiej i Smereka, do powierzchni 15 710,22 ha (Rozporządzenie Rady Ministrów Dz.U. nr 50, poz.288 z dnia 22.08.1989). Po raz drugi o tereny wsi Wołosate, lewobrzeżną zlewnię Górnego Sanu, dolinę Górnej Solinki, północne i południowe zbocza Połoniny Wetlińskiej i Smereka do powierzchni 27 064,41 ha (Rozporządzenie Rady Ministrów Dz. U. nr 11, poz. 39 z dnia 25.01.1991). Powiększonym Parkiem zarządzał przez 12 lat (1991-2003) dyrektor Wojomir Wojciechowski.
Od 1992 do 1996 roku wykonywane były badania i inwentaryzacje terenowe, a następnie prace kameralne służące opracowaniu pierwszego „Planu ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego i otuliny”. Plan ten zatwierdzony w 1997 roku miał obowiązywać do roku 2016. Podstawą dokumentu były kompleksowe studia nad stanem i dynamiką przyrody ożywionej i nieożywionej, zasobami krajobrazowymi, kulturowymi oraz uwarunkowaniami demograficzno- socjologicznymi. Szczegółowe badania terenowe pozwoliły na wykonanie cennych opracowań kartograficznych i opisowych: gleb, fitocenoz, drzewostanów, flory, fauny, krajobrazu i zasobów kulturowych. Wśród najważniejszych autorów tego kluczowego opracowania przypomnieć należy: Zygmunta Denisiuka, Zbigniewa Głowacińskiego, Romana Marcinka, Stefana Michalika, Zbigniewa Myczkowskiego, Piotra Patoczkę, Jerzego Pawłowskiego, Krystynę Przybylską, Stefana Skibę, Tomasza Winnickiego i Bogdana Zemanka. Materiały zebrane na potrzeby pierwszego planu ochrony zostały opublikowane w trzynastu tomach Monografii Bieszczadzkich.
W 1996 roku powierzchnia uległa nieznacznemu zwiększeniu (do 27 833,68 ha) w efekcie przyłączenia obszarów dawnych wsi Beniowa, Bukowiec oraz Caryńskie. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 listopada 1996 roku (Dz.U. 1996 nr 144 poz. 664) po raz pierwszy określiło również obszar otuliny Parku na powierzchni 57 150 ha, sięgającej po pasmo Otrytu na północy i zlewnię Solinki na zachodzie.
W ostatnim powiększeniu w 1999 roku włączone zostały nieleśne obszary dawnych wsi: Dźwiniacz Górny, Tarnawa Niżna, Tarnawa Wyżna, Sokoliki (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1999 r - Dz.U. 1999 nr 93 poz. 1068). Powierzchnia Bieszczadzkiego Parku Narodowego określona w rozporządzeniu wynosi 29 201,06 ha.
Ostatnim znaczącym, kompleksowym opracowaniem był dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego projekt drugiego Planu Ochrony. Prace związane z jego przygotowaniem były wykonane w latach 2009-2011. W drugim Planie Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego przeprowadzono analizę skuteczności dotychczasowej ochrony i zdecydowano o kontynuacji wcześniej przyjętej koncepcji. W związku z tym utrzymano zaproponowane wcześniej główne kierunki i sposoby ochrony dodając jedynie nowe elementy wynikające z włączenia obszaru Parku do sieci Natura 2000. Wzbogacono również w sposób znaczący wiedzę o grzybach, porostach i mszakach, gdyż te elementy nie były przedmiotem szczegółowych inwentaryzacji w pierwszych planie ochrony. W kolejnych latach trwały prace nad ostateczną postacią dokumentu oraz prace aktualizacyjne i uzupełniające. W dniu 27 lipca 2022 r. Minister Klimatu i Środowiska wydał rozporządzenie w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego, które weszło życie 27 września 2022 r.
Po 2003 roku Bieszczadzkim Parkiem Narodowym zarządzali kolejno: Jan Komornicki (2003-2006), Tomasz Winnicki (2006-2011), Leopold Bekier (2011-2017), Ryszard Prędki (od 2017 roku).
Bieszczadzki Park Narodowy w systemie ochrony przyrody w Polsce i na świecie.
Utworzenie parku narodowego jako najwyższej formy ochrony przyrody jest decyzją prawną, gospodarczą i kulturową podejmowaną przez narody i państwa. Naród, jako wspólnota ludzi jednocząca się wokół wspólnych wartości kulturowych, kształtowany jest również przez swoiste warunki przyrodnicze. Szacunek dla tej przyrodniczej „swojszczyzny” zdaniem nestora Jana Gwalberta Pawlikowskiego jest ważnym elementem patriotyzmu. Rezygnacja z bezpośredniej eksploatacji natury na obszarach o wyjątkowym znaczeniu, ogranicza swobodę gospodarowania, lecz służy osiągnięciu większego dobra. Chroni dziedzictwo przyrodnicze istotne dla zachowania tożsamości narodu na równi z dziedzictwem kulturowym. Połoniny i bieszczadzka puszcza są tu elementem niemniej ważnym niż Wawel czy Ostrów Tumski. Zachowując dla nas i naszych następców bogactwo naturalne występujące w parkach narodowych, wnosimy również swój wkład wspólnej sprawy ludzkości, jaką jest ochrona pełnej różnorodności biologicznej naszej planety.
Wśród walorów Bieszczadzkiego Parku Narodowego, które czynią z niego istotny element krajowej, europejskiej i światowej sieci obszarów chronionych wymienić należy:
- swoisty krajobraz z elementami rzeźby charakterystycznymi dla Bieszczadów Wysokich;
- bardzo wysoką w skali polskiej części Karpat, jak i Polski różnorodność biocenotyczną i gatunkową;
- charakterystyczne piętrowe zróżnicowanie roślinności z subalpejskim piętrem połonin nad bukowymi lasami reglowymi;
- najbardziej na północny-zachód wysunięte stanowiska wschodniokarpackich gatunków bezkręgowców, roślin, grzybów;
- odrębność szaty roślinnej w skali polskich Karpat;
- ostoje wielu krajowych i europejskich rzadkości faunistycznych;
- liczebne populacje dużych i średnich drapieżników, zarówno ssaków, jak i ptaków;
- liczne, wyspowe stanowiska wysokogórskich gatunków flory i fauny w piętrze połonin;
- duży stopień naturalności lasów, w tym znaczący obszar lasów o charakterze pierwotnym z bogatą fauną puszczańską dużych ssaków i ptaków;
-wielkopowierzchniowy układ powiązań ekologicznych „las-zwierzęta roślinożerne-zwierzęta drapieżne”;
-długotrwałe zmiany w szacie roślinnej spowodowane spontaniczną, wtórną sukcesją roślinności na znacznych, wyludnionych terenach użytkowanych niegdyś rolniczo.
Wymienione powyżej walory przyrodnicze sprawiają, że Bieszczadzki Park Narodowy jest dobrze znany poza granicami kraju i zaliczany do grupy najciekawszych parków europejskich. W 1992 roku Bieszczadzki Park Narodowy stał się częścią Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. W 1998 r. Bieszczadzki Park Narodowy został wyróżniony Dyplom Rady Europy dla Obszarów Chronionych (EDPA). To prestiżowe międzynarodowe wyróżnienie przyznawane jest od 1965 roku przez Komitet Ministrów Rady Europy, obszarom o wyjątkowym znaczeniu dla zachowania różnorodności biologicznej, geologicznej i krajobrazowej, którymi zarządza się we wzorcowy sposób. Do tej pory dyplom posiadają 73 obszary chronione w 29 krajach europejskich.
W 2004 roku obszar Parku stał się częścią ostoi ptasiej i siedliskowej sieci Natura 2000 „PLC 180001 Bieszczady”. W lipcu 2021 roku cztery obszary buczyn w BdPN zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO w ramach wpisu seryjnego „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy”.