Flora

Pierwszych pełniejszych danych na temat flory terenu dzisiejszego parku narodowego dostarczyły badania Bolesława Kotuli (1883) i Eustachego Wołoszczaka (1894). Stały się one podstawą do wysunięcia propozycji przeprowadzenia granicy fitogeograficznej między Karpatami Zachodnimi a Wschodnimi od przełęczy Łupkowskiej na północ, wzdłuż Osławy i Sanu (Wołoszczak 1908). Po okresie stagnacji w latach międzywojennych, zainteresowanie Bieszczadami wzrosło ponownie we wczesnych latach 50. XX w. Rozpoczęły się systematyczne prace nad roślinnością, prowadzono poszukiwania florystyczne w różnych grupach roślin. Prowadzone były badania fitosocjologiczne łąk (Pałczyński 1962), lasów (Zarzycki 1963) i torfowisk (Marek, Pałczyński 1964). Florę roślin naczyniowych opracował Adam Jasiewicz (1965). Ponowne prace florystyczne podjęto dopiero po poszerzeniu terenu Bieszczadzkiego Parku Narodowego, kiedy to w latach 1993–96 prowadzono intensywną inwentaryzację szaty roślinnej, która zaowocowała wieloma pracami dotyczącymi flory naczyniowej (Zemanek, Winnicki 1999) oraz zbiorowisk leśnych (Michalik, Szary 1997), połoninowych (Winnicki 1999) i łąkowych (Denisiuk, Korzeniak 1999).

Aktualnie liczebność flory roślin naczyniowych Parku wynosi 826 gatunków, przy czym trzeba brać pod uwagę, że w liście umieszczone są nadal gatunki, których od dawna nie stwierdzono i najprawdopodobniej już na tym terenie nie występują. Zatem bezpieczniej będzie określić liczebność flory BdPN na nieco ponad 800 gatunków. Flora bieszczadzka wyróżnia się na tle flory Polski przede wszystkim obecnością grupy gatunków wschodnich, tzn. nieprzechodzących do Karpat Zachodnich.

Najbardziej charakterystyczne i najistotniejsze z biogeograficznego punktu widzenia są endemity wschodniokarpackie i wschodnio-południowokarpackie : tojad bukowińskiAconitum bucovinense, tojad wiechowaty A. degenii subsp.degenii(= A. paniculatum Lam.), tojad wschodniokarpackiA. lasiocarpumssp.lasiocarpum, goździk kartuzek skalny Dianthus carthusianorum ssp. saxigenus, pszeniec biały Melampyrum saxosum, lepnica karpacka Silene dubia , wilczomlecz karpacki Euphorbia carpatica, szczaw górski karpacki Rumex alpestris subsp. carpaticus, śnieżyca wiosenna karpacka Leucoium vernum ssp. carpaticum.

Subendemitami wschodniokarpackimi, tzn. taksonami występującymi zasadniczo w Karpatach Wschodnich, ale posiadającymi pojedyncze stanowiska poza nimi, są: tojad mołdawski Hosta Aconitum moldavicum subsp. hosteanum, przywrotnik turkulski Alchemilla turkulensis, ostróżka wyniosła wschodniokarpacka Delphinium elatum subsp. nacladense (D. nacladense). Dużą grupę tworzą gatunki o zasięgu wschodniokarpacko-bałkańskim, np. dzwonek rozłogowy Campanula abietina, chaber Kotschyego Centaurea kotschyana , goździk skupiony Dianthus compactus, starzec długolistny Senecio papposus , sesleria Bielza Sesleria bielzii, fiołek dacki Viola dacica .

Element kierunkowy wschodni (gatunki z granicą zachodnią w Bieszczadach) reprezentują, m.in. olsza zielona Alnus viridis, ostrożeń wschodniokarpacki Cirsium waldsteinii, groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus, wężymord górski Scorzonera rosea , ciemiężyca biała Veratrum albumsubsp. album, a element kierunkowy wschodni z granicą zachodnią poza Bieszczadami, m.in. sałatnica leśna Aposeris foetida i lulecznica kraińska Scopolia carniolica.

Liczebność tej grupy gatunków i ich charakter występowania podkreśla górski charakter Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Na omawianym terenie stwierdzono występowanie ponad 180 taksonów górskich, w tym: 71 wysokogórskich (30 alpejskich i 41 subalpejskich), ok. 40 ogólnogórskich i ok. 70 reglowych (w tym 6 podgórskich). Ogólnie taksony górskie to ponad 23% całej flory, co jest bardzo wysokim wskaźnikiem nie tylko „górskości”, ale też naturalności tutejszej flory.

Najciekawszą w tej kategorii grupę stanowią gatunki wysokogórskie, do których zaliczamy rośliny alpejskie i subalpejskie. Ich występowanie świadczy o tym, że szczyty Bieszczadów zawsze pozostawały bezleśne, choć zapewne zasięg połonin był znacznie mniejszy. Wśród gatunków alpejskich , zajmujących najwyższe położenia na grzbietach, warto wymienić takie rzadkości, jak zawilec narcyzowaty Anemone narcissiflora, rdest żyworodny Polygonum viviparumi różeniec górski Rhodiola rosea czy gatunki nieco częstsze – driakiew lśniąca Scabiosa lucida, kostrzewa niska Festuca airoides, turzyca dacka Carex dacica , rojnik górski Sempervivum montanum, skalnica gronkowa Saxifraga paniculata , prosienicznik jednogłówkowy Hypochoeris uniflora i pięciornik złoty Potentilla aurea.

Gatunki subalpejskie schodzą nieco niżej, na zbocza połonin – do tej grupy należą m.in. czosnek siatkowaty Allium victorialis , pełnik alpejski Trollius altissimus, ciemiężyca biała Veratrum album subsp. album i fiołek dwukwiatowy Viola biflora – a czasem nawet na wysoko położone polany leśne, w górne części piętra leśnego (miłosna górska Adenostyles alliariae, modrzyk górski Cicerbita alpina ) lub na łąki w dolinach (dzwonek piłkowany Campanula serrata).

Największą grupę gatunków górskich stanowią rośliny reglowe , które koncentrują się w piętrze leśnym. Stanowią tu podstawowy skład flory najważniejszych typów lasów górskich i występując niekiedy masowo, tak jak żywiec gruczołowy Dentaria glandulosa, gatunek wskaźnikowy dla buczyny karpackiej, czy czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, tworzący podzespoły buczyny karpackiej i jaworzyny ziołoroślowej. Niektóre z gatunków reglowych należą jednak do najrzadszych składników flory bieszczadzkiej, np. paprotnica sudecka Cystopteris sudetica czy żebrowiec górski Pleurospermum austriacum.

Gatunki podgórskie stanowią najmniejsza grupę roślin, niemniej ważną, gdyż wraz z taksonami typowymi dla innych pięter stanowią pełny zakres wysokościowych przywiązań, co wzmacnia górski charakter tutejszej flory. Wymienić wśród nich można m. in. gatunki strefy łęgowej, która sama w sobie stanowi ważny łącznik między szatą roślinna regla dolnego i pogórza – nalezą do nich: pióropusznik strusi Matteuccia struthiopteris, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, czywrześnia pobrzeżna Myricaria germanica .

Istnieje też szeroka grupa gatunków ogólnogórskich, która nie ma określonego centrum występowania w piętrach wysokościowych – spotkać je można zarówno na połoninach, jak i w lasach i w dolinach. Do typowych przedstawicieli tej grupy należą, m.in. goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea , powojnik alpejski Clematis alpina,róża alpejska Rosa pendulina , wierzba śląska Salix silesiaca, kozłek trójlistkowy Valeriana tripteris . Spośród gatunków ogólnogórskich na szczególną uwagę zasługuje rzadko spotykana tocja alpejska Tozzia alpina – roślina o charakterze półpasożytniczym, której następne stanowiska na zachód od Bieszczadów znajdują się dopiero na Babiej Górze.

Połoniny wraz z bogatym systemem reglowych polan stanowią istotny szlak rozprzestrzeniania się roślin wysokogórskich, wśród których nie brakuje taksonów o rozerwanym charakterze występowania. Stanowiska tych gatunków tworzą swoiste wyspy na oceanie lasów regla dolnego. Siedliska roślinności wysokogórskiej są jednocześnie najbardziej na zachód wysuniętymi miejscami w Karpatach Wschodnich, gdzie spotkać można te alpejskie i subalpejskie rośliny. W Karpatach Zachodnich pierwsze tego typu siedliska znajdują się na terenie Beskidu Sądeckiego (tutaj są głównie pochodzenia antropogenicznego), dalej w Pieninach (skaliste ściany) i w Tatrach (głównie w piętrze halnym i turniowym). Brak odpowiednich siedlisk na terenie niskich pasm beskidzkich powoduje, że wiele gatunków wykazuje przerwę w rozmieszczeniu pomiędzy Bieszczadami, a Tatrami, Pieninami, Gorcami czy Beskidem Sądeckim. Przerwa ta nosi nazwę dysjunkcji śródkarpackiej i jest bardzo ciekawym zjawiskiem biogeograficznym, związanym ze zmianami klimatycznymi po ostatnim zlodowaceniu. Taki typ rozmieszczenia wykazują 74 taksony – dla przykładu najbliższe stanowiska w Tatrach ma: kostrzewa niskaFestuca airoides, różeniec górski Rhodiola rosea czy rojnik górskiSempervivum montanum.Dysjunkcję między Bieszczadami a Pieninami wykazują: irga zwyczajnaCotoneaster integerrimus, pszeniec Herbicha Melampyrum herbichii czy zerwa kulistaPhyteuma orbiculare.Najbliżej w Gorcach występują: chaber miękkowłosyCentaurea mollis,dzwonek piłkowany Campanula serrata,szczaw alpejski Rumex alpinusi pełnik alpejski Trollius altissimus. Przerwa w zasięgu między Bieszczadami a Beskidem Sądeckim dotyczy: szelężnika wysokogórskiego Rhinanthus alpinus,macierzanki halnej Thymus alpestris, Ribes petraeumi pięciornika złotego Potentilla aurea. Z kolei na Babiej Górze najbliższe stanowiska posiada tocja alpejska Tozzia alpina.

Miarodajnym wskaźnikiem naturalności bieszczadzkiej flory stosunkowo krótka lista roślin antropogenicznych (obcych dla tego terenu, przybyłych za człowiekiem) i ograniczona do punktowych stanowisk flora synantropijna (rośliny związane z siedliskami przez człowieka przeobrażonymi). Przed II wojną światową teren obecnego parku narodowego był gęsto zaludniony i intensywnie użytkowany rolniczo (w dolinach) i pastersko (na połoninach). Lasy również były, mniej lub bardziej intensywnie, użytkowane. Powojenne wyludnienie całego obszaru spowodowało odrodzenie się naturalnej szaty roślinnej, pośród której ślady gospodarki ludzkiej ulegały stopniowemu zatarciu. Zanikały też towarzyszące człowiekowi rośliny synantropijne, a przynajmniej mocno skurczyły się ich populacje. Ponowne zagospodarowanie Bieszczadów spowodowało napływ nowych gatunków obcych, nie tyle już związanych z pasterstwem i rolnictwem, co raczej z turystyką, komunikacją i nowym osadnictwem.

Aktualnie flora synantropijna jest stosunkowo nieliczna, ograniczając się najczęściej do terenów przydomowych i przydrożnych. W sumie wynosi 110 gatunków, wśród których odnajdujemy zwykle rośliny o punktowym, przestrzennie bardzo ograniczonym charakterze występowania. Wiele reliktów dawnych upraw (rośliny segetalne) czy roślin związanych z pasterstwem stopniowo zanika. Nieco zwiększył się udział gatunków ruderalnych, co ma związek z rosnącym ruchem turystycznym. Gatunki synantropijne lokują się przeważnie w dolinach, wokół siedzib ludzkich i szlaków komunikacyjnych, rzadko wnikając w obszary leśne czy na połoniny. Najgroźniejsze wśród nich są rośliny inwazyjne obcego pochodzenia.

Największym problemem w procesie antropogenizacji flory jest przenikanie gatunków inwazyjnych, pochodzących z dawnych upraw – dotyczy to np. rozprzestrzeniającego się na łąkach barszczu Sosnowskiego Heracleum sosnovskyi , wchodzącego w lasy łęgowe niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulosa , czy też obecnego przy domostwach rdestowca sachalińskiego Reynoutria sachalinensis . Punktowo pojawiają się też przy drogach i domostwach gatunki ruderalne, takie jak: nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, kolczurka klapowana Echinocystis lobata, czy też błyskawicznie rozprzestrzeniający się przy szlakach przetacznik nitkowaty Veronica filiformis (przenikający już nawet w wysokogórskie murawy).Stanowiska te są systematycznie zwalczane, a wszelkie działania Parku mają na celu ograniczenie dalszych procesów antropogenizacji.

Źródło: Monografia BdPN 2016 r. – na podstawie rozdziału „Flora roślin naczyniowych” autorstwa Bogdana Zemanka